De Leekster Tak.

Het halen van de Leekster Tak is al een heel oud gebruik. Vanaf ongeveer het midden van de negentiende eeuw tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw konden schaatsers, die over het bevroren Leekstermeer het dorp Leek bereikten, dit felbegeerde schaatssouvenir halen. Inwoners van Leek (meestal Leekster vrouwen) maakten en verkochten de bontgekleurde papieren bloementakken. De Leekster Tak werd door de schaatser op de kleding gedragen of op de hoed bevestigd. De basis van de Leekster Tak was een wilgentakje van ongeveer twintig centimeter en werd omwikkeld met rood en groen crêpepapier waarop uit sitspapier gemaakte bloemen werden bevestigd.

Oorsprong.
In zijn oervorm was de Leekster Tak wellicht een hulsttak met rode bessen, dat uitsluitend op de hoge zandgronden in de omgeving van Leek groeide. Volgens een legende gingen al in de oudheid Germanen (Friezen en Cauchen) op koeribbenschaatsen, zodra de meren en plassen begaanbaar waren, naar een nabij Leek in het bos gelegen feest- en offerplaats. Moeizaam trokken zij door de bijna ondoordringbare bossen om hun eer te bewijzen aan Ullr, de God van sneeuw en ijs. Op weg naar huis namen zij uit het heilige woud als talisman een hulsttak mee. Deze moest hen behoeden voor ongelukken op de terugtocht en de schaarste van de komende winter. (Men veronderstelt dat deze legende dateert uit het jaar 500 na Chr.)

In een brief gedateerd 30 juli 1954, geschreven door de toen 80-jarige J. Sijbolts (oud-gemeentesecretaris en vice-voorzitter van IJsvereniging Leek), wordt vermeld dat de oudste nog levende Leeksters (80-90 jarigen) zich nog kunnen herinneren dat vroeger in plaats van papieren Leekstertakken nog hulsttakken werden verkocht, die rondom Huize Thedema in Nietap groeiden. Maar toen deze hulstplanten helemaal geplunderd waren door de takkenmakers werden deze hulsttakken vervangen door papieren kunstbloemen. 

Toen de hulst was verdwenen bij Thedema is men de papieren Leekster Tak gaan verkopen. In welk jaar dit precies is geweest is ons niet bekend. Wel weten wij dat er al in 1848 een papieren Leekstertak in Leek kon worden gehaald.

Tekening Ids Wiersma "Afbylding Liekeblommen" - (foto: Fries Museum, Leeuwarden): "Deze bloem is van het dorp de Leek, Prov. Groningen, door mij gehaald in gezelschap van Jr. de H. Hettema en A. Wiersma op den 23 Januari 1848. Op schaatsen uitgereden 's morgens te half acht en dienzelfden middag teruggekeerd te half vier. (te Leeuwarden?)

De Leekster Tak is dus al heel lang onlosmakelijk verbonden aan de schaatssport in Leek. De Leekster Tak werd door de schaatsers als een ereteken beschouwd. Het was een felbegeerd souvenir, vergelijkbaar met het huidige Elfstedenkruisje, dat door duizenden schaatsers is gekocht als bewijs van een schaatstocht naar Leek. Bloed, zweet en tranen had men ervoor over om een Leekster Tak te bemachtigen. Thuis aangekomen werd de Leekster Tak dan trots opgehangen in het kabinet.

Leekster Tak of Li(e)keblom. (foto: Geschiedenis van de Friese scheepvaart & Sneker Oudheidskamer van het Fries Scheepvaart Museum)

Friesland.
Veel schaatsers kwamen uit de provincie Friesland. Dat is niet zo opmerkelijk omdat er in de provincie Friesland van oudsher vele meren en waterwegen zijn en het verplaatsen in de winter vaak op schaatsen ging. Vele Friezen bezochten dan op de schaats de stad Groningen. Op de terugweg vanuit Groningen was het maar een geringe omweg om via het Leekstermeer naar De Leek te schaatsen om een Leekster Tak te halen, als “bewijs” dat men een lange tocht had gemaakt. Het was dan ook in Friesland dat de Leekstertak een begrip is geworden: Liekeblom. 

In 1838 schreef dr. Eeltje Halbertsma, schrijver van het Friese volkslied, de ballade “De Like-blommen”. Hierin staat dat “Marij fan Terkaple”, Terkaple is een dorpje aan het Sneekermeer, in 1628 op de terugreis van Leek vlakbij huis in een wak rijdt en verdrinkt, “Mei in Likeblom by 't jak yn”. Op de baar naar het kerkhof draagt ze de Leekster Tak op haar jas. De Leekstertak was een lijkbloem geworden, de Liekeblom werd een Likeblom.

Met name door het gedicht van dr. Eeltje Halbertsma werd de Leekster Tak zeer bekend en was dat voor nog meer mensen aanleiding om een Leekster Tak te gaan halen. In Friesland is de Leekster Tak beter bekend als Li(e)keblom en bij de Groningers als Laiksterstroekje. 

"Bat is uut!" Hier worden Leekster Takken verkocht aan schaatsers op het Leeksterhoofddiep.

De makers van de Leekster Tak.
De originele Leekster Tak werd door diverse Leekster inwoonsters in de wintermaanden thuis vervaardigd uit een met groen papier omwikkeld gebogen wilgentakje en een rechte met rood papier behangen met negen kleurige papieren bloemen, de middelste drie in goud- of zilverkleur. Vele Leekster vrouwen maakten de papieren bloemen, soms in verschillende vormen, en verkochten deze aan schaatsers en schaatsters. 

In de jaren zestig van de twintigste eeuw is het Leeksterhoofddiep in het centrum van Leek gedempt en waren de winters niet meer zo koud en langdurig dat mensen van ver op de schaats naar het centrum van Leek kwamen. Tegelijkertijd kwam de Elfstedentocht op en dat lokte met name die schaatsers die anders de lange schaatstocht naar Leek maakten. Het rijden van de Elfstedentocht werd ook als een grote prestatie gezien. Daardoor kwam aan de traditie van “het halen van een Leekster Tak” een einde.

Mannen uit Roden met op hun jas de Leekstertak.

De Zilveren Leekster Tak.
Vanaf de oprichting van de IJsvereniging Leek, op 5 december 1871, werd bij diverse hardrijderijen gestreden om een zilveren Leekster Tak naast een voor die tijd aanzienlijk geldbedrag. De eerste wedstrijd die IJsvereniging Leek organiseerde was op 14 januari 1876. Tijdens deze kortebaanwedstrijd werd de eerste zilveren Leekster Tak uitgereikt. De winnaar van de kortebaanwedstrijd was Jelte Binnes van der Meer (1847-1929) uit Oenkerk (Oentsjerk). Hij ontving naast een geldbedrag van 100 gulden als eerste een zilveren Leekster Tak. De eerste dame die een zilveren Leekster Tak heeft gewonnen is Anna Bron uit Zevenhuizen. Op 26 januari 1885 ontving zij als winnaar 25 gulden en een zilveren Leekster Tak.

Eerste zilveren Leekstertak, 14 januari 1876

Koning Willem Alexander.
In mei 1988 kreeg Prins Willem Alexander het lidmaatschap aangeboden van de Vereniging De Friesche Elf Steden. Bij die gelegenheid, in de IJszaal van het Scheepvaartmuseum in Sneek, waren alle aanwezigen voorzien van een Leekster Tak op hun kleding. Deze Leekster Takken waren gemaakt door Jan Huizing.

Prins Willem Alexander krijgt het lidmaatschap van de Vereniging De Friesche Elf Steden aangeboden. (foto: Leeuwarder Courant 16 mei 1988)

Boek over De Leekster Tak.
In 2021 heeft de Historische Kring Gemeente Leek e.o. een boek uitgegeven over de Leekster Tak. De Leekster Tak, Liekeblom en Laikster Toekje. De schrijver van het boek is Siebrand Homan (1944-2021). Hij studeerde sociale geografie aan de Rijksuniversiteit Groningen en was jarenlang werkzaam in het middelbaar onderwijs te Groningen. Zijn voorliefde voor regionale geschiedenis in het bijzonder van Leek en omgeving is in meerdere publicaties zichtbaar. Hij was medeoprichter van de Historische Kring Gemeente Leek e.o. in 1986 en meerdere jaren voorzitter. 

Het boek over de Leekster Tak krijgt u kado als u "Vrienden" wordt van IJsvereniging Leek. Voor meer informatie over "Vrienden van IJsvereniging Leek" klik   HIER  . 

De Leekster Tak in de kunst.
De in Leeuwarden geboren kunstenaar Christoffel Bisschop (1828-1904) heeft een olieverf schilderij gemaakt waar de Leekster Tak op te zien is. Deze Friese kunstenaar raakte gefascineerd door het kleurrijke stadje Hindeloopen. Hij schilderde deze jongeman, gekleed in een Hindelooper kostuum, die uitrust van een schaatstocht naar en van Groningen over Leek. In Leek heeft hij als souvenir een Leekstertak gekocht.

Olieverfschilderij van Christoffel Bisschop (1828-1904) "Leekstertak"  (foto: Fries museum)

Film "Schaatsvermaak in Leek."
In 2022 heeft Tjerk Bekius van TBavLeek uit Leek de film "Schaatsvermaak in Leek" gemaakt. In deze film wordt het verhaal van de Leekstertak verteld. Ook zijn er beelden van de ijsbaan op Landgoed Nienoord in de coronatijd (februari 2021) en komt de schrijver van het boek over de Leekstertak, Siebrand Homan (1944-1921) van de Historische Kring Leek e.o. aan het woord.

IJsvereniging Leek "erfgoeddrager van de Leekster Tak."
Het gebruik om een Leekster Tak te halen is uniek in ons land en zou alleen daarom al in ere gehouden moeten worden. IJsvereniging Leek wil voorkomen dat deze eeuwenoude Leekster traditie in de vergetelheid raakt en zet zich als erfgoeddrager in om dit immaterieel erfgoed van het Westerkwartier levend te houden. Dit doen wij door de ambacht van het maken van de Leekster Tak, alsmede de geschiedenis, gebruiken en rituelen van de Leekster Tak over te brengen op jongere generaties. IJsvereniging Leek verkoopt de Leekster Tak, wij organiseren voor geïnteresseerden de workshop "Leekster Tak maken" en in een natuurijsperiode is er voor de basisscholen een speciaal schaatsprogramma op ijsbaan Nienoord, het "Leekstertak arrangement".

Heeft u een vraag, wilt u meer informatie over de Leekster Tak of een Leekster Tak kopen? Stuur ons een mail en wij nemen zo snel mogelijk contact met u op.